40
41
YAZ 2013
otunun bekçisi olarak karşımıza çık-
maktadır. Her iki efsanede de gerek
Lokman Hekim gerekse Gılgamış,
buldukları ölümsüzlük otunu yılana
kaptırır ve böylece insan ölümlülü-
ğe mahkum olurken yılan, tanrılara
özgü olan ölümsüzlüğü elde eder,
tanrı mertebesine ulaşır.
Artemis’in sembolu servi, Attis’in
sembolü menekşe veya çam;
Afrodit’in, Meryem ve Fatma Ana’nın
sembolü Nar’dır. Budizm’de ve Orta
Asya Türkleri arasında yaygın olan
Maniheist inanca göre de Nar kutsal
bir bitkiydi. Anadolu’da, Roma dö-
nemi mezar taşlarında da görülen,
sürekli yeşil kalmasıyla ve uzun
boyuyla ebedi olanı simgeleyen
servi, Birgi mezar taşlarında olduğu
gibi, İslami dönem mezar taşlarında
Hayat Ağacı motifi olarak en çok
kullanılan ağaçtır.
İslam inancına göre cennete
özgü olan Hurma ağacı ile bazı
Türkmen aşiretleri arasında yaygın
olan inanışa göre Fatma Ana’nın
kadın hastalıklarında ilaç olarak
kullandığı söylenen nar, mezar
taşı süslemelerinde cenneti ve
dolayısıyla ebedi hayatı simgeleyen
diğer ağaçlardandır. Mevlana
Celaleddin Rumi’nin yorumladığı
bir hadise göre, Hz. Muhammed
Mescid-i Nebevi’de hutbe verirken
hurma ağacına yaslanmaktadır.
Peygamber, ilerleyen yaşlarında
ayakta duramaz olunca bir minber
yaptırır ancak terk edilen hurma
ağacı bu duruma çok üzülür. Hz.
Muhammed teselli için Hurma
ağacına ne yapabileceğini sorar.
Hurma ağacı ölümsüz olmak
istemektedir ancak ebedi hayata
kavuşabilmek için ölümü yaşamış
olmak gerekmektedir. Sonuç olarak
ölüm acısına razı olur ve minare
şeklinde dirilir. Mevlana Celaleddin
Rumi’nin bu yorumu Türk-İslam
süsleme sanatlarında, hayat ağacı
motifi ve ebedi hayat simgesi olarak
Hurma ağacının sıkça işlenmesini
açıklar niteliktedir.
Ağaç motifi, Türk süslemeciliğin-
de, Selçuklu döneminden Osmanlı
döneminin sonlarına kadar, yalnızca
mezar taşlarına değil daha bir çok
malzeme üzerine sevilerek işlen-
miştir. Çini, halı, kilim, oya, çeşitli
ahşap malzemeler ile cami, medrese
ve türbe gibi mimari eserlerde taş
üzerine ya da duvarlara kalemişi ola-
rak işlenmiş çok sayıda hayat ağacı
motifli örnek mevcuttur.
Birgi’nin mezarlık ve hazirele-
rinde, geometrik şekillerin işlendiği
mezar taşları sayıca azdır. Tesbit
edebildiğimiz birkaç mezar taşı üze-
rine işlenen, içi ışınlarla doldurulmuş
daireler ile, daha çok cami tasvirli
mezar taşları üzerinde ve ana tasviri
tamamlayan bir unsur olarak işlen-
miş ay-yıldız motifi dışında basit
kenar şeritleri, sivastika ve volütler
bu grupta değerlendirilebilir.
Genel anlamda güneşi sembo-
lize eden daire ve dairenin çeşitli
biçimlerde yorumlanmasından
oluşan motifler, yeryüzündeki inanç-
lardan birçoğunun sıklıkla kullandığı
bir semboldür. Başlangıcı ve sonu
belli olmayan bir görünüme sahip
olması, Monoteizm sembolü olarak
da kullanılma nedeni olmuştur. İlkel
dinlerde en büyük tanrı güneştir.
Güneş sembolü, Mısır tanrısı Ra’dan,
Hıristiyan azizlerinin başlarındaki
hale’ye ve mezar taşlarındaki içi
yapraklarla, ışınlarla veya çok kollu
yıldızlarla doldurulmuş daireye
kadar, “ebedi yaşam” ifadesi olarak,
gelenek ve inançların sembolik gös-
tergesi biçiminde yorumlanabilir.
Birgi’de, Mimari Tasvirli Mezar
Taşları başlığı altında değerlendi-
rilebilecek bu grupta iki yapı tipi
görülmektedir. Bunlardan ilki ve en
çok tercih edileni cami tasvirleri,
diğeri ise işlevi hakkında kesin fikir
yürütemediğimiz kubbeli ya da
kırma çatılı yapı tasvirleridir.
Camii tasviri ve çiçekmotifleri
Bölgedeki mezar taşlarına
işlenen cami tasvirleri için klasik
sayılabilecek, tepeliğin bir yanında
cami tasviri diğer yanında abartılı
boyutlarda işlenmiş yaprak ya
da çiçek motifli kompozisyonun,
Birgi’nin mezarlık ve hazirelerinde
de değişmeden uygulandığı
söylenebilir.
Cami tasvirli örneklerin çoğunda,
hilal, ay-yıldız ve servi motiflerinin
tamamlayıcı süslemeler olarak
arka plana yerleştirildiği dikkati
çekmektedir.
Batı Anadolu Bölgesi’ndeki
hazire ve mezarlıklarda, 18.-19.
yüzyıllara tarihlenen, bol sayıda
cami tasvirli mezar taşı vardır.
Araştırmalar, bu tür tasvirlerin
kadın mezar taşlarında tercih
edildiğini, erkek mezar taşlarında
ise ender olarak kullanıldığını
ortaya koymaktadır. Birgi mezar
taşlarındaki tasvirlerin kat ve
kubbe sayıları, örtü sistemleri,
cephe düzenleri, minare sayıları
hatta minyatür geleneğine
bağlanabilecek resimsel karakterleri,
Batı Anadolu Bölgesi’ndeki bu tür
mezar taşları ile ortak özellikler
göstermektedir.
Altta: Ulu Cami Haziresindeki bir
grup mezar taşı.
Sağ sayfada:Mezar taşında
hayat ağacı olarak servi-asma
kompozisyonu.
